Verslag van Buitenpraat #1: een belevingspark op de grens van stad en land

Met grote stappen leidt Aldert van Weeren zijn bezoek over een drassig pad langs een veld met lisdodde. Halverwege pakt hij een stengel beet – met de kenmerkende bruine sigaar aan het uiteinde – en breekt hem doormidden. Wat volgt is een snelcursus over wat we zoal kunnen met de waterplant. Zoals pallets maken, of stevig plaatmateriaal, uitermate geschikt voor opbouwen en isolatie. De grote handen van Van Weeren wrijven over de binnenkant: door de sponzige structuur doorstaat het biobased bouwmateriaal alle brand- en vochttesten. 

Terug op zijn erf in Waterland benadrukt Van Weeren de noodzaak van zijn overstap naar lisdodde. Hij wijst naar de laaggelegen veenlanden rondom – in de verte de voormalige vuilstort, aan de andere kant de skyline van Amsterdam. 'Vergeet niet dat dit ooit een diepe zeekwelder was. Als we niks doen tegen bodemdaling zal dit hele gebied op een dag verzuipen.' De teelt van natte gewassen als lisdodde, maar ook riet en oeverzegge, is Van Weerens manier om het tij te keren. Door het waterpeil omhoog te brengen roept hij op zijn land de inklinking een halt toe. Bovendien neemt door de vernatting de uitstoot van CO2 af (veen oxideert niet langer), zuiveren de planten het grondwater en krijgt de natuur een tweede kans. In die multifunctionaliteit ligt aldus Van Weeren de sleutel om Waterland opnieuw uit te vinden.

"Stel je voor dat de lisdodde die ik hier verbouw in Edam verwerkt wordt, en dat we met het bouwmateriaal vervolgens huizen isoleren en in de stad het woningtekort aanpakken."

Compacte stad 

De schuur van Van Weeren is op een grijze oktobermiddag het decor voor een groepsgesprek over de betekenis van stadsrandzones. De provincie Noord-Holland en adviesorganisatie MOOI Noord-Holland vroegen raadsleden, ontwerpers, beleidsmakers en bestuurders om met elkaar van gedachten te wisselen – onder meer ter voorbereiding op de actualisatie van de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie. 

Al snel wordt het lisdoddeproject geduid als een moderne variant van hoe Waterland altijd ten dienste heeft gestaan van de stad Amsterdam, als de plek waar we voedsel produceerden, turf wonnen en afval dumpten. Of zoals landschapsarchitect Mark Eker van de provincie het verwoordt: 'Waterland is al heel lang een museaal landschap dat zijn betekenis voor de stad een beetje verloren is. Maar met opgaven op het vlak van circulair bouwen, energiewinning, klimaatadaptatie en biodiversiteitsherstel kan het weer een gebied van betekenis worden.' 

Landschapsarchitect Aafke Post van de gemeente Amsterdam knikt. 'En dus niet door dit gebied – in beleidstermen Landelijk Noord geheten – te zien als een decor om uit te breiden of onwenselijke functies te plaatsen. Wij gaan nog altijd voor de compacte stad en blijven stedelijke functies binnen de ring een plek geven, juist om dit landschap te vrijwaren.' Posts collega en stedenbouwkundige Jurian Voets vult aan: 'Dat vrijwaren betekent niet dat er geen werk aan de winkel is. Hoe borgen we de toegankelijkheid, de identiteit en kwaliteit? Wat is nodig om deze randzone goed te houden, als een ademend weefsel tussen stad en land?'

Gesloten deuren 

Dat is vooral van belang voor de mensen die hier terecht kunnen voor ontspanning en recreatie, breekt Alex Rohof in. Hij is projectmanager bij Recreatie Noord-Holland en schetst hoe de 150.000 mensen die straks in Noord wonen een uitloopgebied verlangen voor een blokje om, sport of een frisse neus. 'Voldoen de onderdoorgangen onder de A10 nog? Kunnen de smalle wegen dit aan? Zijn vrij liggende en bredere fietspaden nodig?' Volgens Rohof mag naast de economische betekenis het belang van welzijn en gezondheid niet onderschat worden. 'Zijn gezinnen zich bewust van dit gebied? Hoe maken we het natte land toegankelijk – door de rijke cultuurhistorie voor zich te laten spreken en te ontsluiten via ommetjes, vaarroutes langs moeraslandjes en laarzenpaden?' 

Gespreksleider Inge den Oudsten vraagt of de dienstbaarheid niet te veel van een kant komt. Kijkend naar de Waterlandse wethouder Astrid van de Weijenberg: 'Ik bedoel, wat heeft Waterland aan de stad?'  

'Nou ja,' reageert zij, 'onze inwoners zijn erg op Amsterdam gericht, voor school, werk en voorzieningen. Maar ik vind wel dat als het gaat over de relatie tussen stad en land we elkaar te weinig vinden. Deuren blijven gesloten, we werken langs elkaar heen.' 

Hoewel de meeste stedelijke functies dus binnen de ringweg een plek krijgen, heeft de stadsrandzone wel degelijk te maken met nieuwe claims, zoals een hoogspanningslijn, energievoorzieningen en sportvelden. Wethouder Van de Weijenberg geeft aan dat voor de plaatsing van een onderstation heel goed naar het landschap is gekeken. Ze vertelt dat van de geplande locatie is afgeweken, omdat de nieuwe plek beter aansluit bij 'boerenerven aan de weg'. 

Experimenteerruimte 

Mark Eker van de provincie juicht dit toe. 'Dit gaat verder dan inpassen. Als je zorgt dat zo'n functie vanuit landschappelijke overwegingen op de juiste plek komt, is inpassing veelal niet nodig.' Hij voegt toe dat in het toestaan van nieuwe functies – of het nu een energiestation is of lisdoddeteelt – beleidsdocumenten opnieuw tegen het licht moeten worden gehouden. 'Neem de term openheid, lange tijd een symbool voor landschapskwaliteit en erfgoed, maar inmiddels een ongearticuleerde term die ontwikkelingen in de weg zit. Voor de actualisatie van de Leidraad leeft het idee om hier minder strikt mee om te gaan.' 

De vraag is of ecologen dat ook zo zien. Voor hen is openheid synoniem voor weidevogels en hun aanwezigheid drukt een grote stempel op het gebied. Dat merkt ook Van Weeren. 'Voor het feit dat weidevogels in mijn riet foerageren krijg ik geen subsidie. Daarvoor moeten er nestjes zijn.' De beperkingen die regelgeving en beleid opleggen, kent de lisdoddepionier maar al te goed. Zijn bedrijfsvorm valt onder de paludicultuur en dat wordt nu niet erkend als agrarische bedrijfsvorm. 'Erger nog, lisdodde staat op een soort van zwarte lijst waardoor ik financiële steun misloop.' 

Het gevaar bestaat dat Van Weeren zijn proef met natte teelten niet krijgt rondgerekend en moet stoppen – met bijkomend gevaar dat boeren in de buurt die toch al wantrouwend zijn op oude voet doorgaan. Jurian Voets stelt voor om meer experimenteerruimte te creëren waar ongehoorde stemmen als Aldert aan de slag kunnen. 'De gemeente Eindhoven kocht onlangs landgoed De Wielewaal, als brug tussen stad en land. Durven wij als gemeente te investeren in een soort belevingspark, waar bewoners kunnen recreëren en boeren kunnen experimenteren met rewilding en nieuwe teelten?'

Samenvattend, we hebben het gehad over:

• De stadsrand als 'ademend weefsel' tussen stad en landschap, gebieden met kwaliteit gebaseerd op cultuurhistorie
• Een nieuwe wederkerigheid stad-land
• Regels aanpassen: experimeerruimte bieden waar nodig
• Multifunctionaliteit landschap als oplossing – dat vraagt om vooruit denken en visie
• Die visie samen maken, dus met overheden, initiatiefnemers, experimenteerders, bewoners 

Op 26 november vindt de volgende Buitenpraat plaats, over waardebepaling van ons landschap. Een dialoog op locatie voor bestuurders, volksvertegenwoordigers, belangenorganisaties en ambtenaren. Lees meer over Buitenpraat #2, Voor wat het waard is.

Reflectie van Sjaak Kroes

Tijdens de bijeenkomst was dichter Sjaak Kroes aanwezig. Vanuit zijn observaties, gesprekken en indrukken maakte hij ter plekke een gedicht dat de sfeer, de thema's en de onderliggende vragen van de dag treffend samenvat.

Fakkels gemaakt van lisdoddes lichten bij in te maken keuzes, over landophoging, bodemerosie, dijkbreuken.
Met je poten in de modder staan. Droge monden na een potje op de gravel baan. Vlinderstruiken en speelkwar­ti­eren. Schotse Hooglanders en wilde dieren.
Pijpen van fabriek­en, stelen van bloemen. Bloemen die groeien uit beton. De mens die eraan begon zal het niet afmaken. Bestemmingsplannen over de randen van steden, lopen door tot in ringen, hoeven en handen.
Politieke kansen, begrenzende noden, Utopische verlangens. Afvalverwerking en waterhuishouding. Verwondering en realiteitszin. Duinlandschappen die glooien in akkerlanden. Hoe stad en natuur vervlechten als riet, in elkaar passen en hoe ze ook ergens weer uiteen vallen.
Met kleuren gemarkeerde kaarten, faciliteiten, open deuren open poorten naar open velden. Dat er ruimte moet zijn voor telers, distributie, voor kelen. Als we kunnen besluiten met de transparantie van tuinhuisjes, belangen beschermen als dijken. De liefde delen als het sap op een picknicktafel in een boerenschuur. Met warmte van wollen sokken in kaplaarzen. Dan kunnen we proosten en roken met de sigaren van lisdoddes. Haar pluis als confetti over het land strooien. De balans vinden tussen stad en land. Tussen oversteek­op­jes en zandpaden. Landelijken en provincialen. Tussen recreatie en stadsvoorzieningen.
Dat we met liefde mogen inpassen, vernieuwen en bewaken. Dat we vanuit rentmeesterschap mogen handelen, zodat we plekken hebben om te liefkozen en te vertragen – Sjaak Kroes

Tekst verslag: Mark Hendriks